Từ những phiên tòa đầu tiên ứng dụng công nghệ trình chiếu chứng cứ đến việc vận hành hệ thống định danh điện tử và trí tuệ nhân tạo hỗ trợ thẩm phán, Tòa án Nhân dân Khu vực 1 (TP HCM) đang trở thành đơn vị tiên phong trong tiến trình chuyển đổi số của ngành tư pháp.
Phát biểu tại hội nghị chuyên đề “Thực tiễn chuyển đổi số trong vận hành tố tụng tại Tòa án” vừa diễn ra tại Đồng Nai, ông Phan Sỹ Hùng, thẩm phán Tòa án Nhân dân Khu vực 1, đã chia sẻ những bước tiến nổi bật và cả những thách thức khi số hóa từng khâu trong hoạt động xét xử. Những đổi mới này không chỉ thay đổi cách vận hành phiên tòa mà còn góp phần định hình nền tư pháp điện tử – minh bạch, hiệu quả và gần dân hơn.
Đổi mới từ tư duy tranh tụng đến văn hóa phiên tòa
Theo Thẩm phán Phan Sỹ Hùng, thay đổi lớn nhất trong tiến trình cải cách tư pháp thời gian qua không chỉ đến từ công nghệ, mà bắt đầu từ chính tư duy điều hành phiên tòa. Mối tương tác giữa thẩm phán, luật sư và kiểm sát viên đã chuyển từ tính hình thức sang đối thoại thực chất, lấy tranh tụng làm trung tâm. Luật sư và đương sự giờ đây được quyền hỏi trước, chủ động dẫn chứng, trong khi thẩm phán chỉ đặt câu hỏi cuối cùng để làm rõ điểm mấu chốt.
Thẩm phán Phan Sỹ Hùng chia sẻ: “Một phiên tòa sẽ rất trầm lắng nếu luật sư chỉ đọc bản bào chữa. Tòa án hiện đại phải là nơi mọi bên được tranh luận công khai, thẳng thắn và tôn trọng lẫn nhau”. Với hơn mười năm kinh nghiệm điều hành phiên xử, ông Hùng nhận thấy khi luật sư phát huy quyền tranh tụng, không khí phiên tòa trở nên sinh động, rõ ràng hơn và kết quả xét xử cũng thuyết phục hơn. Đây chính là bước chuyển từ tư duy xét hỏi sang tư duy tranh luận, phù hợp với mô hình tố tụng tiến bộ của các nước phát triển.
Thẩm phán Hùng khuyến khích các luật sư mạnh dạn đặt câu hỏi, trình bày chứng cứ trực tiếp tại tòa, miễn là đúng trọng tâm và không làm kéo dài thời gian xét xử. “Tranh tụng không chỉ là quyền, mà còn là trách nhiệm nghề nghiệp để bảo vệ công lý”, ông Hùng nói. Chính sự chủ động của các bên là yếu tố tạo nên tính công bằng và minh bạch – nền tảng của mọi bản án.
Khi chứng cứ được “số hóa”: Tòa án vận hành như một phiên tòa điện tử
Một trong những nội dung được ông Phan Sỹ Hùng nhấn mạnh là ứng dụng công nghệ số trong quá trình xét xử thực tế. Trước đây, việc đọc và nghiên cứu tài liệu tại tòa mất nhiều thời gian; một chứng cứ giấy phải được truyền tay giữa các bên, khiến phiên tòa bị gián đoạn. Nay, nhờ hệ thống trình chiếu chứng cứ điện tử, tất cả tài liệu, hình ảnh, video, âm thanh đều được hiển thị đồng thời trên màn hình lớn – giúp hội đồng xét xử, kiểm sát viên, luật sư và đương sự cùng nhìn thấy, cùng tranh luận.
Ông Hùng dẫn chứng, trong vụ án được báo chí gọi là “phiên tòa hoa hậu”, việc sử dụng công nghệ trình chiếu đã giúp rút ngắn thời gian xét xử gần 40%. Thay vì dừng lại để các bên đọc hồ sơ, thẩm phán chỉ cần bấm hiển thị tài liệu, phóng to nội dung hoặc làm mờ phần nhạy cảm; luật sư có thể đối chiếu trực tiếp giữa hai văn bản ngay tại tòa. “Trước đây, chỉ một người đọc chứng cứ đã mất 5 phút, nay tất cả đều thấy trong vài giây”, ông Hùng nói.
Không chỉ dừng lại ở trình chiếu, hệ thống còn cho phép so sánh song song hai bản tài liệu, đánh dấu nội dung khác biệt bằng bút điện tử, phục vụ đối chất trực quan. Khi một bên xuất trình chứng cứ mới, thư ký có thể lập tức cập nhật lên hệ thống, hiển thị công khai cho tất cả các bên. Điều này không chỉ tiết kiệm thời gian, mà còn bảo đảm nguyên tắc tranh tụng công bằng và minh bạch, đúng tinh thần cải cách tư pháp.
Một điểm đáng chú ý khác là tính bảo mật của hệ thống: màn hình thao tác của chủ tọa hoàn toàn tách biệt với màn hình hiển thị chung. Không ai ngoài hội đồng xét xử biết trước nội dung sẽ trình chiếu. Thẩm phán có thể chọn thời điểm công khai từng đoạn chứng cứ, kiểm soát luồng thông tin và bảo vệ bí mật hồ sơ. Đây chính là cơ chế an toàn kỹ thuật giúp công khai nhưng vẫn kiểm soát – minh bạch nhưng không lộ lọt.
Trí tuệ nhân tạo và định danh điện tử – “trợ lý mới” của thẩm phán
Theo ông Phan Sỹ Hùng, cùng với việc số hóa hồ sơ, hệ thống AI hỗ trợ phân tích dữ liệu tố tụng đang được thí điểm tại Tòa án khu vực 1. Với hàng nghìn vụ án mỗi năm và khối lượng hồ sơ khổng lồ, công nghệ trở thành “trợ lý thầm lặng” giúp thẩm phán tra cứu nhanh, tìm kiếm văn bản, trích dẫn điều luật, thậm chí tự động tổng hợp nội dung chính. Chỉ với một lệnh thoại đơn giản như “tìm hợp đồng số 1015” hoặc “thống kê khối lượng ma túy trong vụ án”, AI có thể hiển thị kết quả tức thì.
Hệ thống này vận hành hoàn toàn trong mạng nội bộ khép kín, không kết nối Internet, bảo đảm tuyệt đối an toàn dữ liệu. AI được huấn luyện trên bộ hồ sơ cụ thể, không gửi thông tin ra bên ngoài – một cơ chế bảo mật cần thiết trong ngành tư pháp. Ông Hùng nhấn mạnh: “AI không thay thế con người. Nó chỉ giúp thẩm phán làm việc nhanh hơn, đọc thông minh hơn và quyết định chính xác hơn”.
Song song với đó, định danh điện tử và tài khoản công dân tư pháp cũng đang được triển khai để người dân có thể nộp đơn, thanh toán án phí và theo dõi tiến độ vụ việc ngay tại nhà. Khi đăng nhập bằng sinh trắc học (nhận diện khuôn mặt, vân tay hoặc CCCD gắn chip), công dân có thể truy cập hồ sơ, nhận văn bản, thậm chí tham gia xét xử trực tuyến ở những vụ án đủ điều kiện. Mọi thao tác đều được lưu vết, giúp bảo đảm tính hợp pháp và minh bạch.
Theo Thẩm phán Hùng, với khối lượng dữ liệu ngày càng lớn, việc áp dụng AI và số hóa là bước đi không thể đảo ngược. “Một bộ hồ sơ hình sự có thể dày hàng mét, nếu không có công nghệ đọc và tổng hợp tự động, thẩm phán khó có thể xử lý kịp thời”, ông Hùng nói. Đây là minh chứng cho việc tư pháp Việt Nam đang tiến gần hơn đến mô hình “tòa án thông minh”, nơi con người và công nghệ phối hợp để thực thi công lý nhanh chóng và chính xác hơn.
Hướng đến nền tư pháp số – minh bạch, gần dân và hiệu quả
Từ thực tiễn triển khai tại Tòa án khu vực 1, ông Phan Sỹ Hùng cho rằng chuyển đổi số trong tố tụng không chỉ là ứng dụng công nghệ, mà là thay đổi toàn diện phương thức làm việc. Mỗi thẩm phán, thư ký, kiểm sát viên và luật sư đều phải thích ứng với quy trình mới: làm việc trên dữ liệu điện tử, chuẩn bị hồ sơ số, rèn luyện kỹ năng tranh tụng trực tuyến. “Thói quen cầm tập hồ sơ giấy sẽ dần được thay bằng thao tác số. Ai chậm thích nghi sẽ bị bỏ lại”, ông Hùng nói.
Thực tế tại TP HCM cho thấy, các phiên tòa điện tử đã mang lại hiệu quả rõ rệt: thời gian xét xử rút ngắn, tỷ lệ hoãn tòa giảm, người dân dễ dàng theo dõi và tra cứu hồ sơ. Đồng thời, việc lưu trữ hồ sơ điện tử giúp giảm tải văn phòng, tiết kiệm chi phí và nâng cao khả năng truy xuất dữ liệu phục vụ giám đốc thẩm, tái thẩm sau này. Đó là những bước tiến cụ thể hướng đến mục tiêu “tòa án không giấy – công lý không khoảng cách”.
Thẩm phán Phan Sỹ Hùng khẳng định: “Công lý trong thời đại số không chỉ được thể hiện bằng bản án, mà còn bằng cách chúng ta vận hành phiên tòa – minh bạch, công khai và gần gũi hơn với người dân”. Với những bước đi tiên phong của Tòa án khu vực 1, TP HCM đang góp phần hiện thực hóa mục tiêu xây dựng nền tư pháp điện tử hiện đại, hiệu quả và nhân văn.
