Xử lý ô tô là vật chứng đang thế chấp ngân hàng: Vướng mắc do thiếu thống nhất pháp luật

Vấn đề xử lý vật chứng là ô tô đang thế chấp tại ngân hàng nhưng bị sử dụng làm phương tiện phạm tội đang có nhiều quan điểm áp dụng pháp luật khác nhau giữa các cơ quan tố tụng. Việc này kéo theo hệ quả làm phát sinh rủi ro pháp lý và tài chính đối với các tổ chức tín dụng.

Mới đây, VKSND Cấp cao tại TP.HCM đã ban hành thông báo rút kinh nghiệm trong vụ án Nguyễn Văn Minh T phạm tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản và sử dụng tài liệu giả của cơ quan, tổ chức. Thông báo này được đưa ra sau khi TAND Cấp cao tại TP.HCM chấp nhận kháng nghị của Viện trưởng VKSND Cấp cao, tuyên hủy án sơ thẩm vì xử lý vật chứng là ô tô đang thế chấp không đúng pháp luật.

Vướng ở khâu xử lý vật chứng

Hồ sơ vụ án thể hiện: Bị cáo T đã thế chấp một chiếc ô tô tại ngân hàng để vay 770 triệu đồng. Mặc dù tài sản đang được thế chấp hợp pháp, bị cáo vẫn làm giả giấy tờ xe để bán xe cho người khác, chiếm đoạt tiền.

Tòa án sơ thẩm tuyên giao xe cho cơ quan công an xử lý là không phù hợp với quy định, làm ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của ngân hàng – chủ thể đang nắm giữ quyền bảo đảm hợp pháp đối với tài sản.

Cấp phúc thẩm xác định: Tại thời điểm bị cáo thực hiện hành vi phạm tội, chiếc ô tô đang thuộc giao dịch dân sự hợp pháp giữa bị cáo và ngân hàng. Vì vậy, xe cần được giao cho ngân hàng để xử lý thu hồi nợ theo đúng quy định tại Điều 47 Bộ luật Hình sự 2015 và Điều 106 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015.

Nơi tuyên giao ngân hàng, nơi giao thi hành án, nơi lại tuyên tịch thu

Trên thực tế, trong nhiều vụ án khác, các cấp tòa lại có những cách xử lý khác nhau:

• Tuyên tịch thu sung công: Có vụ sơ thẩm tuyên tịch thu ô tô là phương tiện vận chuyển ma túy, dù xe đang thế chấp tại ngân hàng.

• Giao thi hành án phối hợp ngân hàng xử lý: Cấp phúc thẩm trong vụ việc nêu trên đã sửa án, giao chiếc ô tô cho Chi cục Thi hành án dân sự phối hợp với ngân hàng để xử lý bán đấu giá, thu hồi khoản nợ vay.

Sự khác biệt này làm nảy sinh một lỗ hổng pháp lý quan trọng: Không có hướng dẫn thống nhất về việc xử lý vật chứng là tài sản đang thế chấp hợp pháp nhưng được sử dụng vào việc phạm tội.

Pháp luật hiện hành nói gì?

► Theo quy định hiện hành:

• Điều 47 BLHS 2015: Tài sản là phương tiện phạm tội thì bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy.

• Điều 106 BLTTHS 2015: Tài sản là vật chứng phải được xử lý theo đúng trình tự, có thể trả lại, tịch thu hoặc tiêu hủy.

Tuy nhiên, hiện chưa có quy định riêng biệt hoặc ngoại lệ rõ ràng cho trường hợp tài sản phạm tội đang thế chấp ngân hàng.

► Theo hướng dẫn ngành Kiểm sát:

• Công văn số 2160/VKSTC-V14 (5-6-2023) nêu: Trường hợp tài sản thế chấp bị tịch thu theo quyết định cơ quan có thẩm quyền, thì được xem là tài sản bảo đảm không còn.

Văn bản này định hướng theo hướng: Tịch thu tài sản và ngân hàng phải tự khởi kiện dân sự đòi nợ – kéo theo nhiều rủi ro cho các tổ chức tín dụng.

Quan điểm xử lý nào hợp lý hơn?

Việc tịch thu tài sản mà ngân hàng không hề có lỗi, trong khi vẫn buộc họ phải khởi kiện dân sự để đòi nợ từ người đang bị giam giữ là bất cập lớn. Trong thực tế, khả năng thu hồi khoản nợ này là rất thấp, đẩy ngân hàng vào rủi ro tài chính nặng nề.

Trong khi đó, hướng xử lý như thông báo rút kinh nghiệm của VKSND Cấp cao tại TP Hà Nội lại mang tính thực tiễn cao hơn. Theo đó:

• Tài sản được giao cho thi hành án dân sự xử lý;

• Ngân hàng được ưu tiên thu hồi khoản nợ theo thứ tự bảo đảm;

• Phần dư (nếu có) sau khi trừ nợ và chi phí, bị tịch thu sung vào ngân sách nhà nước – đúng với quy định về xử lý vật chứng là phương tiện phạm tội.

Kiến nghị hoàn thiện pháp luật

Hiện nay, việc thiếu quy định cụ thể và thống nhất khiến các tòa án, viện kiểm sát và cơ quan điều tra áp dụng pháp luật không đồng bộ, dễ dẫn đến khiếu nại và tranh chấp phát sinh giữa các đương sự và tổ chức tín dụng.

Do đó, Quốc hội hoặc liên ngành tố tụng trung ương cần sớm ban hành văn bản hướng dẫn thống nhất, quy định cụ thể việc xử lý vật chứng là tài sản bảo đảm đang bị sử dụng làm phương tiện phạm tội.

Gợi mở: Để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của ngân hàng và đảm bảo thực thi đúng quy định của pháp luật hình sự, các cơ quan tố tụng cần phối hợp chặt chẽ, đồng thời cần một cơ chế xử lý vật chứng vừa đảm bảo thu hồi tài sản cho Nhà nước, vừa tránh rủi ro cho bên thứ ba ngay tình như tổ chức tín dụng.